Opis
Cechy charakterystyczne Banana
Banan (Musa) — rodzaj roślin tropikalnych z rodziny bananowatych (Musaceae) obejmujący według informacji z różnych źródeł od 40 do 75 gatunków. Są to wieloletnie rośliny zielne. Tak-tak, rośliny zielne, tylko bardzo wysokie (2—9 metrów i więcej), wskutek czego od dawna i szeroko rozpowszechniło się błędne przyzwyczajenie uważać je za drzewa. (Wydaje się to być logiczne, jeśli rozpatrywać, na przykład, 12-metrowego olbrzyma odmiany Musa itinerans var. gigantea…)
Prawdziwe łodygi Bananów są zupełnie krótkie — nad powierzchnią podłoża nie wystają. Z łodygi pęczkiem wyrasta 6—20 liści. Ich długie pochwy (razem z ogonkami liściowymi) splątane są w dość mocną i wytrzymałą «rurę» z wielowarstwowymi ściankami podobną do pnia i wykonującą jego funkcje do owocowania. Po owocowaniu ta wydrążona niby łodyga (innymi słowy, cała nadziemna część rośliny) obumiera. W tym czasie wokół prawdziwej łodygi w podstawie szyjki korzeniowej pojawiają się boczne podziemne pędy. Ich przeznaczenie— dać początek nowym «rurom». Tak odbywa się zmiana pokoleń.
Okres aktywnego wzrostu trwa 8—10 miesięcy. Potem następuje okres kwitnienia: z szczytowego pąku krótkiej (to znaczy prawdziwej) łodygi wypuszcza się pęd kwiatowy, rozwija, wydłuża, przebija się na wylot przez «rurę» — i pokazuje na zewnątrz. Kwitnienie też może trwać nie jeden miesiąc. Kwiatostan przedstawia sobą podłużne grono. W pobliżu jego podstawy rozmieszczone są duże kwiaty żeńskie (w uszlachetnionych Bananach najczęściej — białe), następnie bezpłodne obupłciowe (mniejsze w rozmiarach), na końcu — drobne męskie (zwykle bardzo szybko opadające). Owocują tylko żeńskie. Grono jest zdolne «urodzić» do trzystu (50—60 kilogramów) owoców. Każdy jest podobny do palca (o długości 3—40 centymetrów, i grubości 2—8 centymetrów), według formalnej budowy jest jagodą wielonasienną (w praktyce uświadomić i przyjąć ten fakt naukowy też bywa nie prosto) z grubą skórką. «Palce» dziko rosnących roślin zawierają tyle nasion, że ich łączna masa może przekraczać masę miąższu. Owoce odmian uprawnych często całkowicie pozbawione są nasion (więc, możliwe jest wyłącznie rozmnażanie wegetatywne).
Systemy korzeniowe Bananów są rozwinięte, zdawałoby się, bardzo potężnie: jeśli grunt pozwala, to mogą sięgać w głąb na 1,5 metra, a w strony — omal do 5-ciu. Jednak te rozmiary są nie wystarczające, żeby skutecznie przeciwstawiać się silnym wiatrom i ulewom, i Matka Natura «wymyśliła» środek zaradczy: pod naporem żywiołów atmosferycznych wielkie olbrzymie liście łatwo rozrywają się wzdłuż żyłek, znacznie zmniejszając wielkość powierzchni nadziemnych części roślin, na którą oddziałuje wiatr.
W okresie wegetacji młode liście (przy sprzyjającej pogodzie — po jednym na tydzień) tworzą się wewnątrz pęczka, a zewnętrzne, w całości spełniając swoje przeznaczenie usychają i opadają. Przed obumarciem długość ich może osiągnąć 275 centymetrów, szerokość — 60 centymetrów. Ubarwienie bywa całkiem zielone, albo zielone z ciemno-bordowymi plamami, lub zielone z wierzchu i purpurowe od dołu. Użyłkowanie — równoległe. Faktura — gładka.
Pierwotny areał opisywanego rodzaju — Archipelag Malajski. Tam Banany były zauważone jeszcze w zamierzchłej przeszłości jako «dostawcy» jadalnych owoców. Aborygeni nie tylko zrywali urodzaj za urodzajem, żeby konsumpcyjnie je spożywać, ale też świadomie uszlachetniali (nawet selekcjonowali, zdaniem dzisiejszych naukowców) te rośliny, oraz sprzyjali ich rozpowszechnieniu podróżując drogą wodną na różne wyspy Oceanu Spokojnego, wybrzeża kontynentu azjatyckiego i Australii. Pierwsze pisemne wzmianki o bananach-owocach zostały znalezione w sutrach buddyjskich (świętych księgach) z Indii Północnych, które datuje się na VI—V wiek przed naszą erą. Aleksander Macedoński podczas kampanii w Indiach podobno osobiście skosztował egzotyczną «pychę», pozostając żywy i zadowolony zabrał potem jakąś ich ilość z sobą do Europy (prawdopodobnie, żeby poczęstować nie bardzo wojowniczych krewnych?). W drugiej połowie VII wieku po Narodzinach Chrystusa arabscy kupcy zapoznali z Bananami mieszkańców Palestyny i Afryki Wschodniej. Kiedy w XV wieku biali ludzie zaczęli aktywnie badać Afrykę Zachodnią — Dla tamtejszej ludności rośliny te nie były już niczym osobliwym. Wyjaśniwszy, że nie chcą one przyjmować się w krajach z klimatem umiarkowanym, Portugalczycy i Hiszpanie powieźli «nowość» do stref tropikalnych Nowego Świata — na wyspy Morza Karaibskiego, do Panamy i jeszcze bardziej na południe. Jednak w Ameryce Południowej, jak zapewniają niektórzy specjaliści, Banany były dobrze znane już przed przybyciem konkwistadorów: przecież, powiadają, ich liście (dokładniej: resztki liści) odnajduje się w grobach peruwiańskich Indian…
Prawie wszystkie podobne historie i historyjki, jak widać, dotyczą przeważnie wartości ODŻYWCZEJ gigantycznych roślin zielnych z rodzaju Musa. Tym bardziej majestatyczna jest zasługa pierwszego ogrodnika, który dostrzegł ich PIĘKNO ZEWNĘTRZNE i postarał się, żeby uznano je za ozdobne rośliny liściaste. Kim on był, jak miał na imię, kiedy dokonał swojego skromnego «czynu»? — Takich informacji już nie znajdziemy. Możemy tylko zauważyć, że w wiktoriańskiej Anglii (XIX wiek) właściciele szklarni i oranżerii hodowali Banany na honorowych miejscach wyłącznie «dla zieleni». Obecnie zainteresowanie do tej tradycji powoli się odradza.
W ciągu wielu dziesięcioleci ilość gatunków przydatnych do uprawy jako pokojowi i kadziowi «ulubieńcy» była określona cyfrą 3:
— Banan chiński (Musa acuminata, synonimy: Musa chinensis, Musa ×sapientum var. suaveolens, Musa sinensis). Dał się poznać ze szczególnie dobrej strony, ponieważ jest zdolny pod dachem i zakwitnąć, i owocować (zresztą tylko 1 raz w życiu);
— Babanowiec ozdobny (Мusa ensete). Nie tak dawno klasyfikacja zmieniła się, i został on zaliczony do oddzielnego rodzaju Ensete tej samej rodziny bananowatych, w którą weszło jeszcze 6 lub 7 gatunków. Nazwa również została zmieniona — obecnie to Bananowiec abisyński (Ensete ventricosum);
—Bananowiec mrozoodporny (Мusa basjoo). Najbardziej północny gatunek: «ciągnie» swój rodowód z wysp Riukiu (Nansei), — i dlatego jest najbardziej odporny na chłód. Uprawiany na wybrzeżach czarnomorskich Krymu, rosyjskiego Kaukazu, Gruzji. Jeśli zabezpieczymy jego korzenie przed zimnem — może znieść krótkotrwałe przymrozki. Nadziemna część przy tym zginie, jednak wiosną zaczną aktywnie «wystrzeliwać» młode liście — i po 5-ciu miesiącach roślina znów będzie bujną zieloną pięknością o wysokości do 4 metrów.
Obecnie wybór znacznie rozszerzył się:
—Musa balbisiana – niby pień może osiągnąć 8 metrów wysokości. Rozmiary liści — 3 × 0,6 metra. Długość ogonków liściowych do 1 metra, a słodkich żółtawych owoców — 7—15 centymetrów;
—Musa banksii - wysokość niby pnia do 4 metrów. Długość liści — do 1,5 metra. Kwiaty — różowe;
—Musa velutina jest niewielki: maksymalna wysokość — 1,3 metra. Żółte kwiaty daje raz w życiu, następujące po nich owoce są pozornie atrakcyjne, nie są jadalne;
—Musa nana znany również jako Musa cavendishii. Wysokość niby pnia — półtora-dwa metry;
—Musa maurelli. Rośnie szybko, wyciąga się w górę o 3-4 metry. Ubarwienie liści — i standardowo zielone, i niezwykłe czerwone;
—Musa ornata (synonim — Musa rosacea). Słynie z liliowo-żółto-pomarańczowych kwiatów;
—Musa mannii. Maksymalne rozmiary liści, z których tworzy się niby pień — (60—80) × 20 centymetrów. Jak to się mówi «okrywające» liście chroniące kwiatostan — czerwone;
—Musa ×paradisiaca. Dla tej nazwy jest dużo synonimów czy to w języku łacińskim (Musa dacca; Musa ×paradisiaca subsp. sapientum; Musa ×paradisiaca var. dacca; Musa ×sapientum), czy to w rosyjskim (Banan smaczny, Banan deserowy, Banan uprawny, Banan kuchenny, Banan warzywny, Banan ogrodowy…). Jest on hybrydą gatunków Musa acuminata i Musa balbisiana, osiąga 8 metrów wysokości. Na zielonych liściach o rozmiarach (200—250) × 60 centymetrów «prezentują się» brązowe plamy. Żółte mączyste owoce są jadalne w niedojrzałym stanie jako warzywa, a dojrzałe (które nabyły wyraźną słodycz) — jako owoce.
Można do tej listy dodać banan Musa ingens i nie przekraczający 1 metra wysokości banan Musa coccinea, oraz szereg różnorosłych odmian z grupy Cavendish: «Dwarf Cavendish», «Giant Cavendish», «Lacatan», «Robusta», «Valery» …
Sekrety udanej uprawy Banana
Potrzebne jest jasne, ale rozproszone światło — ale zostawcie «wychowankowi» część bezpośredniego promieniowania Słońca, to znaczy nie róbmy bardzo gęstego ekranu.
Podlewanie latem powinno być obfite (przecież duże liście intensywnie odparują wodę), a zimą ograniczamy, przy czym przez okrągły rok uważnie pilnujemy stan gleby: nie można jej ani przesuszać, ani nadmiernie nawilżać.
Pożądana jest umiarkowana a nawet wysoka wilgotność względna otaczającego powietrza, dlatego latem bez lenistwa opryskujemy liście, zimą przecieramy je wilgotną szmatką (zwłaszcza jeśli miejsce «postoju» — jest chłodne).
Zimą najbardziej korzystny jest zakres temperatur 17—20°С (nie mniej niż 15!). Latem — 25—30°C, plusem do tego będzie zapewnienie roślinie regularnego wietrzenia lub w dzień wystawianie jej z kadzią na ciepłe słoneczne miejsce do ogrodu.
Polecana gleba — gliniasto-piaszczysta bogata w humus. Można dodawać ziemię liściową. Mieszaninę uzupełniamy nawozem dla ozdobnych liściastych roślin pokojowych: wiosną i latem — raz na tydzień, jesienią i zimą — dwukrotnie rzadziej.
Przesadzamy wiosną. Nowe naczynie musi być znacznie większych rozmiarów. Zaopatrzcie go w dobry drenaż. Zbadajcie system korzeniowy, ostrożnie usuńcie zgniłe i suche odcinki, cięcia obrabiamy biostymulatorem wzrostu («Korniewin», na przykład). Ranki słabo opierają się powtórnemu gniciu — wiec, nowy grunt powinien być wilgotny, ale nie mokry, w pierwszym tygodniu po przesadzaniu nie podlewamy w ogóle, a następnie podlewamy z ostrożnością. W ciągu pierwszego miesiąca co tydzień «doprawiamy» wodę preparatem «Cyrkon» (2 krople na szklankę).
Rozmnażamy Banan przez pędy boczne (najczęściej, dlatego że łatwiej) lub przez nasiona (rzadziej, dlatego że jest to bardziej skomplikowane).
Ewentualne trudności
Jeśli przypuszczamy, że zimą nie uda się nam zapewnić «wychowankowi» doskonały stopień oświetlenia, — zawczasu obcinamy liście. Nie przeżywajmy: wiosną w ciepłym Słońcu odrosną one ponownie. Jeśli zauważymy, że młodym liściom nie jest łatwo przebić się przez resztę «rury», ostrożnie potnijcie ją stawiając sobie za cel zobaczyć świeże zielone pędy i oczyścić im drogę.
Wzrost «ulubieńca» spowolnił lub zatrzymał się całkowicie — szukajcie wśród trzech prawdopodobnych przyczyn: jest jemu zimno, jest jemu ciasno w doniczce lub nie wystarczająca ilość światła.
Jeśli temperatura otaczającego powietrza jest dość wysoka, ale wilgotność względna «utkneła» na poziomie poniżej dopuszczalnego — końce i brzegi liści usychają.
Od połowy XIX wieku, kiedy Banany stały się narzędziem do zdobycia zysku handlowego, w związku z czym rozpoczęto ich masową uprawę, odkryto i zbadano wiele ich poważnych chorób. W trzech są winne grzyby:
— Fusarium oxysporum f. sp. cubense wywołuje jak to się mówi «chorobę panamską», na którą skutecznych środków jeszcze nie znaleziono;
— Mycosphaerella musicola (Cerospora musae) — «Sigatokę», fungicydy skutecznie dają sobie z nią radę;
— Mycosphaerella fifiensis var. difformis — «Czarną Sigatokę», bardzo ciężko jest z nią walczyć.
Za czwarte niesie odpowiedzialność bakteria Pseudomonas solanacearum. Nazywa się: «bakteryjne więdnięcie roślin» (miejscowe warianty — brunatna zgnilizna, brązowa zgnilizna, «choroba Moko»), przejawia się przez rozkład tkanek rośliny.
Lista latających i pełzających szkodników, niestety, nie jest krótka: mączliki, przędziorki szklarniowce, nicienie (niematoda), przędziorkowate roztocze, wołki zbożowe, wciornastki, psalidium maxillosum, tarczniki. Jeśli staranna obróbka liści i łodyg roztworem mydlanym nie pomoże — stosujcie akarycydy (przeciwko roztoczom), insektycydy (przeciwko owadom), nematocydy (przeciwko nicieniom). Nie wykluczone, że potrzebne będą 3 lub 4 seansy. Odstęp między nimi — 10 dni. Celowym jest nie tylko opryskać pnie i liście, ale wlać jeszcze trochę trującego roztworu do podłoża, oraz przetrzeć doniczkę, podstawkę (parapet) i szybę okienną.
* * * *
UWAGA Nr 1. Zapamiętajcie na wszelki wypadek słowo «Abaca» (z akcentem na trzecim «а») — to synonim Banana manilskiego (Musa textilis), dość często wykorzystywany w krzyżówkach.
UWAGA Nr 2. W miąższu bananów-owoców znajduje się tryptofan. Z niego organizm ludzki jest zdolny tworzyć serotoninę — jak to się mówi «hormon szczęścia» odpędzający zmęczenie i polepszający odporność na stres.
UWAGA Nr 3. Trochę przejrzały banan jest «niebezpiecznym» produktem, ponieważ na 20—30 minut zwiększa zawartość alkoholu we krwi do 0,22 promila.